Het is uit.
Twee jaar lang deelde ik van tijd tot tijd het bed met Lev Tolstoj, of liever gezegd zijn meesterwerk Oorlog en Vrede, en de honderden karakters die daarin figureren. Ik sliep nooit alleen. Zopas sloeg ik, niet zonder weemoed, de laatste van de ruim anderhalf duizend pagina’s om.
Dit is schrijven, wist ik, toen ik voor het eerst merkte dat de figuren zich moeiteloos van het papier losmaakten, en bij mij in bed kropen. Levensechter heb ik ze nog niet gelezen. Nee, werkelijk, Tolstoj schrijft magisch. Die paar schotwonden die ik door zijn toedoen te Austerlitz opliep neem ik gewoon op de koop toe.
Naast weemoed is er deemoed. Ergens voel ik me trots het boek der boeken te hebben gelezen, maar de wetenschap dat ie geschreven is door een jongen even oud als ik maakt klein en pretentieloos. Deze schrijver ziet zoveel meer dan ik, dan wie dan ook. Hij is een held.
Saillant detail is het feit dat Tolstoj zelf niet zoveel van helden moest hebben, of althans van het idee dat een individu de loop van de geschiedenis zou kunnen bepalen. Met de uitwerking van deze filosofie in de vorm van Oorlog en Vrede schreef hij echter in hoogst eigen persoon geschiedenis. Mooi vind ik dat.
Tolstoj stelt historische onontkoombaarheid tegenover de vrije wil, die volgens hem – uiteindelijk – illusoir is. Niet Napoleon viel Rusland aan, maar miljoenen soldaten trokken ten strijde, en evenzoveel factoren zetten die machinerie in gang. Als de tijdgeest niet zoiets ongrijpbaars was zou je prompt hém de schuld geven.
Tolstoj doet het.
De uiterste consequentie is de ontkenning van individuele vrijheid, en nee, ook hierover doet hij niet kinderachtig. Hij is glashard. U en ik kunnen niet zonder het idee dat wij het voor het kiezen hebben, dit idee maakt ons mens. Het maakt bewustzijn mogelijk.
De werkelijkheid is echter onontkoombaar, volgens hem. We kunnen dit ook omdraaien: onder de alleenheerschappij van de rede krijgt het leven geen kans, en dus houden we onszelf noodgedwongen voor de gek. Ziet U, ik doe net alsof ik fijne stukjes schrijf, maar in feite kán ik niet anders.
_mikzlog
Mij komt het voor dat de tijdgeest het witte laken is dat over de macht van de massa geworpen wordt. En Tolstoj’s massa had het niet zo op individualiteit als ik me niet vergis. Hij lijkt de filosofische ontkenning te hebben overgenomen. Toch spreekt uit zijn schrijverschap verzet tegen deze gepolariseerde stellingname. Schitterend verzet in een onmogelijk speelveld. Hij levert een meesterwerk, maar wil niet als held beschouwd worden. Het zou hem maken tot een product van de blik van de massa. Als individu gezien worden door de massa is wat hij wilde, en juist deze onmogelijkheid maakte hem speelbal.
Spelen is anders kunnen. Speel voort, waarde mIKe, speel voort.
Dat de werkelijkheid onontkoombaar is, daar wil ik nog wel aan. Dat de toekomstige realiteit echter onontkoombaar zou zijn, en volledig vastligt in het nu (met tijdsgeest en factoren en al), dat is voor mijn (individualistische en naar vrijheid snakkende) geest inderdaad een brug te ver.
Voorbeelden genoeg van mensen die de dingen niet zomaar op hun beloop lieten, en de heer Bonaparte is er maar één van.
En de mens als gevangene van zijn eigen realiteit: bah!
Uzelve bent van mijn ‘bah!’ een voorbeeld, waarde mIKe: U kan niet anders dan stukjes schrijven, maar, u doet het ook. U rolt uw eigenste steen steeds weer de berg op.
Wat zit die bjorn nou te lullen man. Ik wou trouwens dat ik eens een boek uit kon lezen. De Toverberg ligt opengeslagen geduldig al weer maanden op me te wachten.
@Daniël: Tolstoj ging in de eerste plaats tekeer tegen historici, die hij betichtte van een onjuiste weergave van de werkelijkheid. Zij dichtten Napoleon bovenmenselijke krachten toe. Want hoe is het toch mogelijk, zo vroeg Tolstoj zich af, dat één enkel persoon het voor elkaar krijgt dat miljoenen mensen elkaar gaan uitmoorden?
Het is interessant dat U het heeft over ‘de macht van de massa’. Ergens in zijn boek definieert Tolstoj het begrip macht als de wil van de massa die wordt overgedragen op een individu. Het blijft echter een wat onnatuurlijke constructie, waarmee bovengenoemde – en tot op de dag van vandaag relevante – vraag niet geheel bevredigend beantwoord wordt.
Neemt niet weg dat Uw reactie blinkt van schoonheid.
@bjorn: Vroeger gaven we de goden de schuld van oorlog of vrede. Wij hadden ons te schikken naar hun wil (die soms werd overgedragen op een individu). Tolstoj stelt vast dat deze goden inmiddels hebben afgedaan, maar dat onze manier van geschiedschrijven niet veranderd is ten opzichte van toen. Nog steeds ‘bestaan’ er helden.
Sisyphus was iemand die zich niet schikte naar de wil van de goden. Hij weigerde dood te gaan. Zijn lot: eeuwig een steen de berg oprollen. Het is grappig dat U juist Sisyphus te berde brengt, die ooit ook door Camus werd opgevoerd. De absurde mens geeft zijn leven zin, tegen beter weten in. Ik poog, in alle bescheidenheid, niets minder.
@Mijnheer Lijstje: U schrikt wellicht van het ‘bah!’ van bjorn, maar dat behoeft nuancering. Bjorn lult niet. Ook ikzelf kan niet écht geloven dat ik word geleefd. Daar ben ik – en hij, en U – mens voor. Ik kies ervoor om stukjes te schrijven (denk ik liever). En zo kiest hij ervoor om ze te lezen. Al jaren.
Wie noemt wie Sisyphus?
@ mIke: Ik zie niet wat er onnatuurlijk is aan het overdragen van de wil van de massa op een individu (en vice versa). Wij willen dat u mooie stukjes schrijft, dat u weet dat u gewaardeerd wordt, en u – als u dit lot pruimt – bij tijd en wijle heroische proporties aanneemt. U noemt uzelf Sisyphus en doet daarmee uzelf en uw lezers tekort, uw bovenstaande beschermende waardering niet tegenstaande.
Geen Osama, maar Obama…zou ik zeggen.
…als ik niet eigenlijk bedoelde te zeggen: geen Osama, geen Obama, geen Napoleon en geen Tolstoj, maar mIKe!