Wie van het station naar het oude centrum van Antwerpen loopt kan moeilijk om De Keyserlei heen. In weerwil van haar statige naam is de deftigheid van deze straat ver te zoeken. Geen winkel nodigt uit. Men verkoopt er diamanten en hamburgers. Het pand op nummer 52 is er één als vele anderen.
Alfons Jozef de Ridder, roepnaam Willem Elsschot, werd op 7 mei 1882 als zoon van de bakker op De Keyserlei 32 geboren. Niets van de omgeving brengt deze gebeurtenis in herinnering. De historie wordt overschreeuwd door het nu. Willem Elsschot scheet er dan wel zijn luier vol, de geur is lang en breed vervlogen. Nummer 32 telt heden ten dage als 52. De warme broodjes zijn verwisseld met ijs.
Ik sta even stil bij dit geboortehuis, kijk omhoog en hoor de kleine Fonne krijsen. Ben ik nou de enige die het merkt? Het lijkt er wel op. Een menigte schuifelt langs. Voorbijgangers staan nooit stil.
Eenmaal in de oude stad warmt mijn hart zich aan de zeventiende eeuwse pandjes die her en der dapper standhouden, en met een schok besef ik dat vergankelijkheid niet van alle tijden is. Huizen van vijftig jaar oud gaan tegen de vlakte om plaats te maken voor nieuwbouw. Eén blik op de prefab constructies en je weet dat ook zij geen lang leven beschoren zijn. Temidden van al deze tijdelijkheid behoudt de Gouden Eeuw echter haar glans. Ergens, ooit, zijn we het vermogen verloren om iets blijvends te bouwen.
Terug op De Keyserlei zwaai ik nog eens naar Fonne. Hij is stil. Op een paar passen van zijn ouderlijk huis protst er een Mediamarkt. Kopers worden gelijmd door jonge Laarmansjes. Ze bakken lucht, verder niets.
_mikzlog
Waarde Mike, U stelt mij voor een dilemma: moet een mens reageren op uw beschouwing over architectuur en het efemere van het hedendaagse, ingaan op Elsschot, of louter informeren waar u de innerlijke mens gesterkt hebt in de Scheldestad. Niets moet natuurlijk, maar wie enkele van zijn passies aangeraakt weet kan het natuurlijk moeilijk laten…
Ach, ik mag hopen dat u, Het Dwaallicht in de hand, de hele stad doorkruist hebt, en het niet bij de hamburgers waar u het over heeft gelaten hebt.
Heer bjorn, dilemma of niet, Uw reaktie doet mij deugd! Het zal U inmiddels niet meer verbazen dat wij, naast onze geliefde, een aantal passies delen. Inderdaad ben ik, met Elsschot in de hand, heel Antwerpen doorgestoken, van Kloosterstraat tot Schipperskwartier en verder. Zelfs een stukje Memory Lane, daar ik rond mijn twintigste geregeld in de sinjorenstad kwam. Hamburgers heb ik vakkundig ontweken, ik hield het op een vispannetje bij kaarslicht in een keldergewelf.
Nu het boek en het eten tot tevredenheid behandeld zijn, kan ik het natuurlijk niet nalaten wel van mening met U te verschillen, Heer Mike, over ons vermeende onvermogen om tegenwoordig blijvende dingen te creëren (al durf ik het wel aan U in deze wel van enig provocatief gedrag te verdenken).
Dat men in vroeger eeuwen grotere kerken, burchten met steviger muren, en dergelijke meer bouwde, daar wil ik nog wel aan. Maar dat we dat nu nog nauwelijks doen, kan ik persoonlijk alleen maar toejuichen: het lijkt mij symptomatisch voor het feit dat er geen macht (een godsdienst, een vorst,…) meer is die iedereen en veel geld naar zijn persoonlijke pijpen kan laten dansen. Het maakt mij in dit verband trouwens heel blij dat het enige zeer recente echt monumentaal te noemen gebouw in Antwerpen neergezet is voor/door de staatsmacht die precies onze vrijheden moet beschermen (ik mag hopen dat u het vlinder-justitiepaleis gezien hebt ?).
Dat er over de estethiek van precies dat justitiepaleis nogal stevig gediscussieerd wordt, lijkt mij tekenend voor een andere gedachte: bijna iedereen vindt kathedralen en oude panden mooi, en ook zeg maar art-nouveau of art-deco architectuur wordt tegenwoordig alom geprezen; dat geldt niet voor hedendaagse gebouwen. Maar komt dat omdat we geen mooie dingen meer kunnen maken, omdat we geen dingen meer kunnen maken die de tand des tijds zullen doorstaan ? Ik dacht het niet. Alleen moet de selectie, de kam van de geschiedenis nog voorbijkomen. Binnen tweehonderd jaar is pakweg het Zuiderterras een icoon geworden, dat geef ik u op een briefje.
Ben ik net terug, kan ik alweer omkeren! Het vlinderpaleis heb ik inderdaad niet van nabij gezien. Te oordelen naar de foto’s op internet is ie echter een bezoek meer dan waard. Dank voor de tip! Het zou wel fijn zijn als U mij in het vervolg wat eerder verwittigt.
De vleug provocatie die U, overigens terecht, in mijn woorden proefde wordt mijns inziens gerechtvaardigd door het feit dat ze tot een discussie als deze leidt. En toch, de kern van waarheid lijkt me onmiskenbaar. Het vlinderpaleis – zoals U zelf zegt: het enige zeer recente echt monumentale gebouw – staat daar heel alleen tegenover een stad vol architectonische schatten uit het verleden.
Men zou kunnen betogen dat deze gebouwen zijn ontstaan in culturele bloeiperioden, en dat deze perioden komen en gaan. Wellicht staan we op de drempel van weer zo’n fase, en is de bouwkunst van de laatste halve eeuw gewoon niet representatief. Soms denk ik weleens dat er meer aan de hand is, en dat heeft alles te maken met juist deze tijd.
In de eerste plaats kan men tegenwoordig vrijwel niet meer om het commerciële belang heen (tijd en geld), daarnaast biedt de huidige stand der techniek ook nog eens de mogelijkheid om relatief goedkoop betonkolossen uit de grond te stampen. Wat ook niet vergeten mag worden is dat er nu veel meer mensen zijn dan vroeger, die allen onderdak moeten hebben, vaak in flats die het zicht op een monumentale omgeving, als die er al is, benemen of verzieken.
Ik reed Antwerpen uit door de wijk Luchtbal. De naam van deze wijk bleef me om voor de hand liggende redenen bij, evenals de troosteloosheid die me beving bij het aanschouwen van al die aan industrieterreinen grenzende woonflats. Ik werd er niet vrolijk van.
Ik wil weleens de vergelijking met internet trekken. Ook daar is het zo makkelijk om snel een website aan te maken, dat woordslijpers die uren aan hun tekstjes schuren niet eens meer gezien worden. Ze worden door onkruid overwoekerd. Het is een teken des tijds.
U zou mij met recht van enige arrogantie kunnen betichten, en zo U dat doet bind ik meteen in. Hij die van zijn zuurverdiende geld ternauwernood een flatje in Luchtbal kan onderhouden heeft natuurlijk gelijk, niet ik. En met het argument van de dictatoriale macht, zonder welke de bouw van kerken en paleizen onmogelijk was, ben ik ook reeds door mijn geliefde om de oren geslagen. Het is waar. En toch blijft het een goddelijk gevoel om een kathedraal te mogen betreden. Ik wil het bloed maar niet zien dat eraan kleeft.
Uw uitnodiging om hier over tweehonderd jaar nog eens van gedachten over te wisselen neem ik hoe dan ook van harte aan! Ik zet vast een flesje wijn apart. Die zal tegen die tijd onbetaalbaar geworden zijn :-)
Om deze discussie ten gronde te voeren is meer dan één fles wijn nodig, me dunkt.
Alleen dit misschien: bij tweede lezing leken uw paragrafen over ‘de huidige tijd’ zo op de nadagen van het Romeinse rijk te kunnen slaan (inclusief woonkazernes, betonboeren, machtsmonopolie van het geld en ontkenning van cultureel erfgoed).
’t Lijkt mij allemaal nogal pessimistisch. U had, ik zeg maar wat, een schitterende tentoonstelling van Michaël Borremans (Zeno X gallery) kunnen bezoeken, ’t is het eerste dat mij door het hoofd schiet.
Bovendien is Uw/onze geliefde Elsschot ook nog niet zolang dood.
Het hoeven tenslotte ook niet altijd stenen te zijn om het predicaat erfgoed te verdienen, nietwaar ?
Een boeiende discussie, heren!
Vroeger werd er gewoon gebouwd zonder erbij stil te staan hoelang het bouwwerk overeind zou blijven. Bovendien waren de bouwmaterialen goedkoop en werkkrachten onuitputbaar. Er waren ook geen onhaalbare deadlines!
Vandaag hebben we al de kennis en ervaring om veel beter te bouwen, maar het ontbreekt ons aan durf en middelen (dure materialen, weinig vakmanschap en schandalige uurlonen). Om dit te verbergen hebben we de term “duurzaam” geintroduceerd en sindsdien weten we met zekerheid dat elk gebouw na pakweg 15 jaren een grondige renovatie vergt om overeind te blijven. Bouwen is gereduceerd tot een zuivere economische activiteit.
Wat u zegt Luc: ‘een boeiende discussie’!
Bij hetgeen u verder te berde brengt waag ik echter hier en daar een vraagtekentje te plaatsen.
Dat men ‘vroeger’ (u doelt hiermee op een periode van eeuwen her, neem ik aan?) bouwde zónder er bij stil te staan hoe lang het bouwwerk overeind zou blijven wil ik u nog wel nazeggen, maar dat toch niet zonder de toevoeging dat men er meestentijds gemakshalve maar van uit ging dat voor ‘De Eeuwigheid’ zou zijn.
Ook de stelligheid waarmee u poneert dat bouwmaterialen goedkoop waren lijkt me discutabel: van tijd tot tijd maak ik een wandelingetje door Rome en als ik dan aanschouw met hoeveel marmer, goud en edelstenen de meeste Godshuizen aldaar zijn opgesmukt kan ik niet om de gedachte heen dat daar toch steeds een best heel aardig prijskaartje aan gehangen moet hebben. Laat ik voor het gemak nog even buiten beschouwing wat het gekost moet hebben om al deze bouwmaterialen naar de bouwplaats te vervoeren.
En met de ‘onuitputbaarheid’ van de werkkrachten viel het eigenlijk ook wel mee. Dat kan ook haast niet anders wanneer je bedenkt dat een bouwtraject indertijd vaak ettelijke ‘generaties’ in beslag nam. Dat werklieden (bij afwezigheid van een CAO of vakbond die steng toezicht hield op de arbeidsomstandigheden) juist wél konden worden uitgeput lijkt mij juist één van de redenen dat die monumentale gebouwen überhaupt het levenslicht hebben gezien. Zo bezien werd menig ‘deadline’ moeiteloos gehaald. Letterlijk dus, in veel gevallen.
Om enig idee te krijgen van de moeite en kosten die men zich ‘vroeger’ bij dergelijke bouwprojecten getroostte is ‘De koepel van Brunelleschi’ van Ross King wellicht wel aardige lectuur, waarin de auteur op kleurrijke en levendige wijze inzichtelijk maakt hoeveel bloeddruppels, zweetpeentjes en tranen er zijn geplengd om de Santa Maria del Fiore in Florence uit de grond te stampen.
@bjorn: Aardig niet, die titel ‘Dagwaan’? Hij kan zowel op het efemere van het hedendaagse slaan, zoals U dat zo mooi uitdrukt, als op de stelling dat wij niets blijvends meer kunnen bouwen, wellicht een waandenkbeeld op zich.
Een pessimist zou ik mezelf niet willen noemen, daarvoor geniet ik teveel van het leven, in al zijn vergankelijkheid. De grap is natuurlijk dat er van vroeger alléén ‘het blijvende’ nog bestaat, al de rest is vergaan. Dat vertekent het beeld nogal.
U heeft gelijk: hier is meer dan één fles wijn voor nodig. Ik stel voor ook Luc en Oscar uit te nodigen, over tweehonderd jaar. Hun kanttekeningen zijn goed voor nóg een paar flesjes. Goddank dat wij onsterfelijk zijn.
‘k zal al wat glazen klaarzetten (en een stofvod erbij)
@ bjorn: het schenkt vertrouwen dat je een stofvod voorstelt en geen hogedrukreiniger of stofzuiger
@ mIKe: indien we binnen 200 jaren deze boeiende discussie hernemen, aangelengd met oude wijnen, denk ik dat we het eerder zullen hebben over de 62ste facelift van Scarlett Johanssen na haar 35ste huwelijk dan over architectuur. Maar ook dan verloochenen we onszelf niet en blijven we het hebben over vroeger en nu.
@ Oscar: ik begrijp dat je een vraagteken durft te plaatsen over mijn stelling aangaande de prijzen van materialen, maar vergeet niet dat oa marmer en goud vroeger heel banale materialen waren. Vandaag staan zij synomiem voor luxe. Neem bvb arduin; in onze streken was dat in het verleden een oerdegelijk, lokaal (dus goedkoop) product, terwijl het vandaag bijna onbetaalbaar geworden is, zodanig dat we nu een goedkopere variant massaal uit China importeren!