Drie jaar voordat de negentiende eeuw onwillig plaats maakte voor de twintigste schoof Karl Kraus voor het laatst aan in café Griensteidl te Wenen. Een week geleden deed ik voor het eerst hetzelfde.
Het plaatje van toen lijkt anders dan dat van nu, al is het alleen maar omdat het fameuze etablissement gedurende de roerige periode van honderdtien jaar die de beide gebeurtenissen van elkaar scheidt van de grond af aan opnieuw is opgebouwd.
Maar natuurlijk is Griensteidl Griensteidl nog wel. Net zoals U U. En ik ik. Of wilt U zeggen dat U nu iemand anders bent dan het mensje dat zoveel jaar geleden met Uw naam geboren werd? Omdat U heden ten dage niet meer op die hummel gelijkt? Omdat U nou toevallig net niet meer uit dezelfde cellen bestaat? Nee toch zeker!
Een heel ander verhaal is dat van de tijdgeest. Terwijl Uw held met enige gretigheid zijn koffie met Sachertorte naar binnen werkte piekerde hij zich suf over dit spook. Het vervelende is dat men in het algemeen pas bij terugblikken een tijdgeest ontwaart, en zelden op het moment zelf. Achteraf is het altijd makkelijk praten, dan is het nogal logisch dat dit en dat gebeurde. Maar hoe zit het nu?
Het naburige Paleis – zo ziet U op de foto’s – keek neer op het oude Griensteidl maar kijkt op tegen het nieuwe. De symboliek is treffend. Het culturele Wenen van 1900 ontworstelde zich aan het Habsburgse juk, ontdeed zich van ornamentiek en verkende de grenzen van de taal en van het denken. Als men leest over het fin de siècle dan moest dit alles welhaast gebeuren.
Ligt het aan mij of hangt er momenteel óók iets in de lucht?
Hoe langer ik erbij stil sta hoe meer het gevoel mij bekruipt dat het, zoals het nu gaat, niet al te lang meer verder kan. De tijdgeest is anders dan toen, maar hij spookt. Wat het precies is kan ik nog niet goed verwoorden. Ik wil echter niet dat hij mij aan het schrikken maakt, ik wil hem ontmaskeren. En dát is misschien het probleem van deze tijd: iedereen wacht. Straks zegt ie boe.
_mikzlog
“Straks zegt ie boe” :-)
Daar kon U nog weleens gelijk krijgen ook.
Voor dat ontmaskeren is toch niet meer nodig dan een blik in de geschiedenis, of is niet alles herhaling?
Herhaling, maar nooit hetzelfde. Dus toch maar wachten?
Tijdgeest
Maak een rit over de snelweg en zie hoe de objecten om je heen voor en achter elkaar langs schuiven. We zijn opgegroeid met dit verschijnsel en weten dat de ogenschijnlijke verschuivingen veroorzaakt worden door onze eigen verplaatsing. Door je te verplaatsen verander je onvermijdelijk de ruimte om je heen, maar veel minder ingrijpend dan je op het eerste gezicht zelf zou kunnen denken. Het lijkt wel of de ruimte waardoor je je verplaatst en de integriteit van het lichaam waarmee je je verplaatst, het verschijnsel ondergaan, zonder elkaar te beïnvloeden; als onafhankelijk van elkaar te bestuderen objecten. En toch hangt alles samen: Wanneer een van de bestuurders iets over het hoofd ziet, kan dat in een fractie van een seconde de ruimte ingrijpend veranderen. Met de uitroep “ik had het niet zien aankomen” worden onafhankelijke objecten – eigen wereldjes als u en ik – tot elkaar veroordeeld in een niet voorspelde werkelijkheid. Maar veranderd de werkelijkheid nu alleen door ongeluk, of kun je er maar beter vanuit gaan dat er dagelijks, iedere fractie van een seconde gebeurtenissen aan je voorbijgaan die je niet zag aankomen, als vanzelfsprekend accepteerde, negeerde of niet als gebeurtenis herkende. Met terugwerkende kracht kan een nieuwe gebeurtenis een ernstig beroep doen op het beeld dat we over vroeger hebben. Een grondige verbouwing van het persoonlijke beeld over vroeger kan dan noodzakelijk zijn. Na zo’n proces zou ik tot de conclusie komen dat ik ben veranderd. Sterker: Nieuw materiaal uit het verleden kan het beeld over zoiets als een ‘tijdgeest’ ingrijpend veranderen. Het feit dat in de hummel de grote neus was te voorspellen waaraan deze persoon z’n verdere leven zo gemakkelijk te herkennen was, betekent toch niet dat de hummel jaren later in essentie dezelfde is gebleven? Wanneer Griensteidl u inspireert tot beschouwingen over de tijd van Karl Kraus, zegt dat veel meer over u dan over Griensteidl. U verandert Griensteidl door deze roemruchte plek te confronteren met uw kennis van de cultuurhistorische achtergrond. Want – eerlijk is eerlijk – in de foto’s zelf kan ik niet terugzien dat het culturele wenen zich ontdeed van ornamentiek. Zo te zien was Café Griensteidl een stoer gebouw met een strakke koopmans uitstraling in renaissance stijl en is het op eclectische wijze herbouwd met de plechtstatige barokke ornamentiek van de oude heersende klasse.
Laat mij U iets vertellen over eieren eten.
Gisterenavond zag ik toevallig (of eigenlijk niet helemaal toevallig, want ik had ‘m zelf aangeklikt) de film Cool Hand Luke uit 1967, waarin Paul Newman – Luke voor initimi – in het kader van een weddenschap in één uur 50 eieren naar binnen werkt. “No one can eat fifty eggs.” Nou, Luke wél.
De film bevat een magistrale uitspraak, die ik vanochtend bij het opstaan nog meermaals grinnikend heb herhaald. De directeur van de gevangenis zegt op een gegeven moment over Luke, ten overstaan van de complete chain gang: “What we’ve got here is failure to communicate.” Een huiveringwekkende scene.
U begrijpt dat ik onmiddellijk aan Wittgenstein dacht. Als men de Tractatus Logico Philosophicus in één enkele zin zou moeten samenvatten, dan is er eigenlijk geen betere denkbaar dan degeen die deze directeur in zijn mond neemt. Van Wittgenstein naar Wenen is uiteraard een kleine stap, en toen ik in gedachten weer in de Stad der Dromen zat, dacht ik aan Griensteidl, aan dit stukje en aan U.
Men kan zich afvragen of ook ik een ‘failure to communicate’ ben. Soms denk ik zelf van wel. Neem nou mijn verhaaltje over de tijdgeest. Náást de handvol kwinkslagen, zonder welke ik vermoedelijk niks op papier krijg, was het mijn bedoeling een zeker gevoel van beklemming over te brengen. Waarom? Omdat ik zulks ook zelf voel. Het is mij ernst.
Wachten op de tijdgeest is het meest absurde wat een mens kan doen. Want, zomin als Sinterklaas, bestáát er helemaal geen tijdgeest! De geschiedenis, waarde lezer, dat bent U. De geschiedenis, dat ben ik. En dus is niet alles herhaling. Als deze tijd niet schreeuwt om verhalen, om eigenheid, om creativiteit, dan doe ik het wel. Vanwaar die gelatenheid? Vanwaar het cynische? Weg ermee! Ik gruw ervan.
En dát is het hele eieren eten.
‘Hear, Hear!’
‘Hear, all ye good people, hear what this brilliant an eloquent speaker has to say!’
Amai, het lijkt nogal gevoelig te liggen, laat ik vooral benadrukken dat in mijn opmerking over herhaling geen enkel cynisme is bedoeld (waar ik overigens in juiste dosering zeker niet van gruw), zou ik het iets willen noemen dan wel graag overtuiging.
Iedere tijd schreeuwt, ze zou beter eens kunnen luisteren me dunkt, evenals het merendeel van de mensen (sorry dat ik U wederom laat gruwen).
Van Griensteidl mag ik weinig kaas gegeten hebben maar vertelt U mij niks over Sinterklaas.
@Actiereactie: Ik wéét toch dat U nooit cynisch bent, mijn waarde :-)
Overigens heeft U hier wel een goed punt: naast mijn pleidooi voor creativiteit doet Uw luisterverzoek zéér ter zake. Het een kan niet zonder het ander. Toch vind ik, in alle arrogantie, dat – als ik mijn oor te luisteren leg – de mooie, vrije geluiden beperkt zijn. De stilte overheerst, als men de wanklank filtert.
Vroeger dacht ik dat het aan mijn oor lag. Inmiddels durf ik te zeggen dat het probleem elders ligt. Er zijn niet zo heel veel mensen die een beetje hun best doen. Maar als ik U was zou ik me niet direct aangesproken voelen :-)
Wat zegt u?
@Daniel: *grinnik*
(Anonimiteit, verschuilen achter de massa, nee daar doen wij niet aan.)
Misschien is het mijn selectief oog, maar als u zoek de verschillen speelt met die plaatjes, valt mijn oog op het ijzeren hekwerk dat op de voorgrond is verschenen. Wat is dat? De ingang voor een parkeergarage? Ligt die dan onder dat plein? Is dat niet ook een symbool van verandering, behalve de triromf van cultuur over Habsburg zien we ook de massale aanwezigheid van de auto, maar waar de voetganger toch uiteindelijk zijn voetgangerszone heeft gekregen. Het heeft niks met de tijdgeest te maken, wellicht is het wel een eigen kijk naar dit plaatje.
@maarten: Ik vind het leuk hoe U naar de foto’s kijkt :-) Er bevindt zich daar weliswaar helemaal geen parkeergarage, maar dat doet aan Uw observatie niks af.
Dan zal het gebrek aan het vermogen tot het voeren van een goed gesprek wel op mijn bijdrage in dit forum slaan. Ik voel mij een beetje als een koekoek. Ik leg mijn ei voortaan in mijn eigen nest.